به طور کلی جهت یابی را به سه دسته عمده میتوان تقسیم کرد.جهت یابی در شب، روز و جهت یابی قابل استفاده در هر دو وضعیت.
جهت یابی در روز
جهت یابی به وسیله خورشید :
خورشید تقریباً از شرق طلوع و در غرب غروب می کند.این را همه می دانند ولی این مطلب فقط در اوائل بهار و پائیز صحیح است و در زمانهای دیگر محل طلوع و غروب خورشید نسبت به شرق و غرب مقداری انحراف دارد. در تابستان شمالی تر از شرق و غرب و در زمستان جنوبی تر از شرق و غرب است.در اوایل تابستان و زمستان محل طلوع و غروب خورشید حداقل 5/23 درجه با محل دقیق شرق و غرب اختلاف دارد (به دلیل اختلاف مداری زمین با همین زاویه)که این میزان اصلاً قابل چشم پوشی نیست.از این رو این روش نسبتاً غیر دقیق است ،تنها جایی که همیشه خورشید از شرق طلوع ودر غرب غروب میکند استواست. در نیمکره شمالی در هنگام ظهر نجومی خورشید دقیقاً در جهت جنوب است و سایه اجسام رو به شمال می افتد. ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی شما هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می رسد.در این هنگام سایه شاخص به حداقل خود می رسد و پس از آن دوباره افزایش میابد. حرکت خورشید از شرق به غرب می باشد و این نیز می تواند روشی جهت یافتن جهت های جغرافیایی باشد.
جهت یابی با شاخص:
چوب و یا میله نسبتاً صافی به طول نیم یا یک متررا به صورت عمودی در زمین صاف قرار دهید. نوک سایه شاخص را روی زمین علامت گذاری می کنیم، 10 تا 20 دقیقه بعد نوک سایه چند سانتی متر جابجا شده است محل جدید آن را علامت گذاری می کنیم ،از آنجا که جهت حرکت ظاهری خورشید در آسمان از شرق به غرب است جهت حرکت سایه اش در روی زمین از غرب به شرق می باشد ( در نیمکره شمالی سایه ها ساعت گَرد است) ،اگر دو نقطه علامت گذاری شده را به هم وصل کنیم جهت شرق و غرب را مشخص می کنیم. نقطه اوّل غرب و نقطه دوّم شرق می باشد. حال اگر طوری بایستیم که پای چپ ما روی نقطه اوّل و پای راستمان روی نقطه دوّم باشد روبرویمان شمال و پشت سرمان جنوب است
*در شبهای مهتابی می توان از این روش استفاده کرد ،به جای خورشید از ماه استفاده می کنیم و در عرض جغرافیایی بالاتر از ْ60 روش فوق توصیه نمی شود.
جهت یابی با ساعت عقربه دار :
اگر ساعت مچی عقربه دار را در کف دست به حالت افقی نگه داریم طوریکه عقربه ساعت شما به طرف خورشید اشاره کند در این حالت نیمساز زاویه ای که بین عقربه ساعت شما و عدد 12 تشکیل شده جهت جنوب را نشان می دهد این که گفته می شود عقربه ساعت به طرف خورشید اشاره کند یعنی اینکه اگر چوب کبریتی را در مرکز ساعت قرار دهیم سایه آن موازی با سایه عقربه و برعکس آن باشد یا اینکه سایه عقربه ساعت شمار درست در زیر آن قرار بگیرد یا اگر چوبی ده ،پانزده سانتی متری را در زمین به صورت عمودی قرار دهیم ساعت طوری روی زمین قرار گرفته باشد که عقربه ساعت شمارش موازی با سایه چوب باشد.
دلیل این که زاویه بین عقربه و ساعت 12 را نصف می کنیم این است که وقتی زمین یک دور به دور خورشید می گردد ساعت ما دو دور کامل چرخیده ،این روش وقتی صحیح است که ساعت مورد نظر درست تنظیم شده باشد یعنی اگر در بهار و تابستان ساعتها را یک ساعت به جلو می بریم باید اوّل آن را تصحیح کنیم سپس این عمل را انجام دهیم ،هم چنین در همه سطح کشور ساعت یکسانی وجود ندارد مثلاً در ایران حدود یک ساعت متغیر است.
ساعت صحیح هر مکانی در واقع همان ساعتی است که در هنگام ظهر نجومی ساعت 12 را نشان دهد در واقع برای تعیین دقیق جهت های جغرافیایی ساعت با ید طوری تنظیم شده باشد که هنگام ظهر جنوبی ساعت 12 را نشان بدهد. روش ساعت مچی تا 24 درجه امکان خطا دارد ، برای دقت بیشتر باید از آن در عرض جغرافیایی 40 تا 60 درجه استفاده کرد ،هر چند در عرض جغرافیایی 5/23 تا 5/66 نتیجه قابل قبولی می دهد. هر قدر زمان به کار بردن روش به ظهر نزدیک تر باشد دقت آن بیشتر است .
* کشور ما دارای عرض جغرافیایی 36 تا 39 درجه می باشد.
همانگونه که در روز با استفاده از سایه ها و حرکت ظاهری خورشید میتوان جهت یابی کرد در شب هم میتوان با کمک برخی اجرام آسمانی برخی جهت ها را مشخص کرد.
جهت یابی در شب:
ستاره قطبی:
یکی از بهترین و دقیق ترین روشی که میتوان شمال جغرافیایی را مشخص کرد استفاده از ستاره قطبی است که تنها حدود 0.7درجه با شمال واقعی اختلاف دارد.
بر خلاف تصور برخی مردم که ستاره قطبی را پرنور ترین ستاره آسمان شب میدانند باید اینگونه گفت که چنین نیست و برای پیدا کردن آن در آسمان باید از یک سری شاخص دیگر(در اینجا منظور استفاده از صورت های فلکی همسایه اش است) کمک گرفت.
- به وسیله مجموعه ستارگان(صورت فلکی) دب اکبر: صورت فلکی دب اکبر شامل هفت ستاره است که به شکل ملاقه ای بزرگ کنار هم قرار گرفته اند.چهار ستاره آن تشکیل یک ذوزنقه را می دهند و سه ستاره دیگر مانند یک دنباله یا دسته در ادامه آن قرار گرفته است.حال اگر فاصله دو ستاره نوک این ملاقه را 5برابر کنیم و ادامه دهیم به ستاره قطبی میرسیم که خود عضو صورت فلکی دب اصغر است.
- به وسیله مجموعه ستارگان ذات الکرسی: این صورت فلکی شامل 5ستاره است که به شکلW ویا M قرار گرفته اند.اگر ستاره وسط W(راس زاویه وسطی ) را ه برابر فاصله آن نسبت به ستاره های اطرافش ادمه دهیم به ستاره قطبی میرسیم.
*این دو صورت فلکی در نیمکره شمالی تقریبا هیچ گاه غروب نمیکند.
*ستاره قطبی در استوا روی افق و قطب شمال تقریبا بالای سر دیده میشود .بالاتر از عرض 70درجه شمالی عملا نمیتوان با ستاره قطبی شمال را پیدا کرد.
جهت یابی با هلال ماه :
این نوع جهت یابی چندان دقیق نیست و تنها مواقعی میتوان از آن استفاده کرد که هلال ماه در آسمان باشد اما به عنوان راهنمایی تقریبی مورد استفاده است. اگر خطی فرضی از بالای هلال به پایین آن وصل کنیم و ادامه دهیم در نیمه اول ماه قمری شکل Pودر نیمه دوم آن به شکل qخواهد شد.حال اگر این خط فرضی را تا زمین ادامه دهیم ،تقاطع این خط با افق ،نقطه جنوب را نشان میدهد.
همینطور در ماه کامل ، میتوان با توجه به حرکت شرقی-غربی ش جهت تقریبی را مشخص نمود.
جهت یاب های دیگری هم در شب کاربرد دارد که میتوان به توده عظیمی از ستارگان در نوار راه شیری در آسمان صاف تابستان(-قسمت پهنتر نوار- از جنوب غربی به شمال شرقی -قسمت باریکتر آن–) ویا بوسیله دم خوشه پروین (سمت مشرق )و یا دم صورت فلکی بادبادکی(سمت جنوب) را نشان میدهد اشاره داشت.
جهت یابی های مورد استفاده در شب و روز:
از آنجایی که ما در کشوری اسلامی زندگی میکنیم بسیاری از رویدادهای اطراف از باورهای مذهبی شکل گرفته اند. در کشورهای اسلامی منجمله ایران قبله اهمیت زیادی دارد و برخی اماکن با توجه به جهت قبله ساخته میشوند.
به طور مثال محراب مساجد به سمت قبله است و یا در قبرستان ها،مرده را در قبر روی دست راست-به سمت قبله میخوابانند .پس اگر طوری قرار بگیریم که بتوانیم نوشته های سنگ را بخوانیم سمت چپمان قبله (حدودا جنوب غربی) است. همینطور معمولا دستشویی ها را عمود بر قبله میسازند –البته باید توجه داشت این روش خیلی مورد اطمینان نیست!
